ماده آلی و اهمیت آن در خاک

ماده آلی خاك چیست؟ خاك از چهار قسمت تشکیل شده است.1 -ماده معدنی 2 -ماده آلی 3 -آب و 4- هوا. ماده آلی خاك شامل بقایاي گیاهی و جانوري، سلول و بافتهاي جانداران خاك و مواد حاصل از ریشه و میکروبهایی خاك است. در بیشتر خاكهـا مـاده آلـی خـاك بـین 1/0 درصد (در صحراها) تا بیش از 50 درصد وزنی در خاكهاي آلی (هیستوسولهـا ) مـی‌باشـد.

ترکیب شیمیایی ماده آلی تقریباً 50 درصد کربن، 5 درصد نیتـروژن، 5/0 درصـد فسفر، 5/0 درصد گوگرد، 39 درصد اکسیژن و 5 درصد هیدروژن اسـت، البتـه مقـدار ایـن عناصر از خاکی به خـاك دیگـر مـ یتوانـد در نوسـان باشـد . بنـابراین بیشـتر مـاده آلـی از کربوهیدراتها، پروتئینها، سلولز، همی سلولز و لیگنین تشکیل شدهاند. سـه ترکیـب اولـی به سرعت تجزیه میشوند. از این رو در تأمین غذاي جانداران خاك و نیز دانـه بنـد ي خـاك اهمیت بیشتري دارند. اما، دو ترکیب بعدي مقاومتـر هسـتند.

مـاده آلـی خاك با توجه به مراحل مختلف تجزیه قابل تقسیم به سه گروه است

1- جزء فعال ماده آلی که 10 تا 20 درصد مـاده آلـی خـاك اسـت . سـرعت تجزیـه در آن سریع میباشد (فرآیند آن طی یک تا دو سال میباشد). این جزء در تـأمین عناصـر غـذایی براي گیاه و ریزجانداران خاك (به طور اخص) و نیز کاهش بیماريها و خاکدانه سازي نقش دارد. ترکیبات موجود در این قسمت قندهاي ساده و اسیدهاي آمینه میباشند

2- جزء حد واسط ماده آلی که به آهستگی تجزیه میشـود (فرآینـد آن طـی 2 تـا 5 سـال میباشد)، 10تا20 درصد ماده آلی خاك اسـت کـه شـامل پلـی سـاکاریدها، پـروتئین هـا و چربیها هستند.

3- ماده آلی به خوبی تجزیـه شـده کـه بسـیار پایـدار و بـه شـدت مقـاوم در برابـر تجزیـه میکروبی. این جزء 60 تا 80 در صد ماده آلی خاك را تشکیل میدهد. فرآینـد آن بـیش از 10 سال است. این جزء به طور عمده در ظرفیت تبادل کاتیونی و رنگ خاك دخالـت دارد . این بخش از ماده آلی به نام هوموس نیز شناخته میشود که شامل هـومین هـا، اسـیدهاي هیومیک و فلویک هستند.

هوموس عبارت است ماده آلی تیره رنگ، متخلخل و اسفنجی که بسـیار بـه کنـدي تجزیـه میشود، و به دلیل همین خصلت از نظر حاصلخیزي خاك اهمیـت آن از جـزء فعـال مـاده آلی کمتر است. در مجموع ماده آلی خاك ترکیب حاصـل از لیگنـین و پـروتئین بـوده کـه ساختمان مولکولی ثابتی ندارد و نسبت کربن به نیتروژن آن در حدود 10 تا 12 است.

هدف از مدیریت ماده آلی چیست؟

ماده آلی خاك، قلب کشاورزي پایدار است. در کشاورزي پایدار تمرکز بر سیستمی است که در آن تولید پایدار و اقتصادي باشد. از این منظر خاك بایستی از قابلیت لازم براي بروز کارکردهاي خوب خود برخوردار باشد. خاك به عنوان بستر تولید، زمینهي رسیدن بـه چنین رویکردي را فراهم میکند. در این بین ماده آلی به این کارکردها کمـک معنـی داري میکند. به عبارتی ماده آلی یک از شاخصهاي مهم کیفیت خاك مـی باشـد.

بنابراین مدیریت آن به ویژه در خاكهاي تحت کشت کشـور کـه ماده آلی(کربن آلی) زیر یک درصد است، از اهمیت خاصـی برخـوردار اسـت . تأکیـد بـراین نکته لازم به نظر می رسد، که از دهه ي 1920 میلادي تا تقریباً اوایـل دهـه ي 90 ،مقولـه کنترل فرسایش در اولویت کاري برخی کشورها قرار داشت. هدف از این کار، کنترل سالیانه فرسایش خاك به حدي که باروري بلند مدت خاك حفظ شـود ، بـود . اصـطلاح T فـاکتور(تلفات قابل تحمل خاك، کـه ایـن امـر در شـرایطی محقـق مـی شـود کـه در بلنـد مـدت کشاورزي پایدار در دستور کار باشد) نیز دلیلی بر این مدعا است. اما از دهه ي 90 به بعد ، با انجام تحقیقات جامع به این نتیجه رسیدند که حفظ خاك در مکان خود اولـین قـدم در حفاظت خاك است. و خاك بایستی کارکردهاي خوب دیگري نیز داشته باشد که ماده آلـی به این کارکردها کمک میکند. به دیگر سخن نتایج تحقیقات نشان دادکه چنانچه مدیریت ماده آلی مورد توجه قرار گیرد، نه تنها میزان قرسـایش کـاهش مـی یابـد، بلکـه عـلاوه بـر کارکردهاي چشمگیري که متعاقباً به آنها اشاره میشود، متوسط فرسایش سالیانه کمتـر از زمانی است که فقط مدیریت حفاظت خاك اعمال گردد. ضمن اینکه کیفیت آب و هـوا نیـز افزایش می یابد.

کارکرد هاي ماده آلی در خاك

ماده آلی یک جزء ضروري خاك است،زیرا:

1 -منبع تأمین کربن و انرژي ریز جانداران خاك است

2 –نگهدارنده و ثبات دهنده ذرات خاك به یکدیگر، که از این طریق اثرات زیانبار فرسـایش کاهش می یابد.

3 -به رشد محصول به واسطه ي بهبود توانایی خاك در ذخیره و انتقال آب و هوا کمک میکند.

4 -ذخیره کننده و تأمین کننده عناصر غـذایی مـورد نیـاز گیـاه و جانـداران خـاك نظیـر نیتروژن، فسفر و گوگرد است.

5 -در نگه داري مواد غذایی خاك از طریق افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی و آنیونی خاك موثر است.

6 -مانع از تراکم (فشردگی) خاك است.

7-کاهش دهنده چسبندگی خاك و سهولت کار روي آن میباشد.

8 -ذخیرهي کربنی خاك افزایش می یابد (یا به عبارتی موجب ترسیب کربن در خاك میشود).

9 -اثرات محیطی مخرب آفتکشها، فلـزات سـنگین و بسـیاري از آلاینـده هـاي دیگـر را کاهش میدهد.

10 -مقاومت گیاه را به بیماري هاي ریشه و برگ زیاد میکند. تحقیقـات نشـان داده اسـت که مصرف 5 تا 10 تن در هکتار اصلاح کنندههاي آلی خام و یا کمپوست شده قـادر اسـت مانع از بروز و یا کاهش شدت بیماري پوسیدگی ریشه میشود.

11 -کاهش دهنده سله و روانآب، نفوذ پذیري خاك را زیاد میکند و شرایط را بـراي نفـوذ ریشه فراهم میکند.

12 -وجود ماده آلی در خاك منجر بـه افـزایش تنـوع زیسـتی و بیومـاس میکروبـی خـاك میشود. این امر موجب کاهش عوامل بیمار زا، به ویژه عوامـل بیمـاري زاي خـاك زاد مـی گردد. این رویداد از طریق رقابت بین ریزجانداران مفید خاك با عوامـل بیمـاري زا صـورت می گیرد. در نتیجه فعالیت ریزجانداران مفید خاك شـرایط بـراي فعالیـت میکـروب هـاي بیماري زا نامساعد میشود.

13 -افزایش کارایی کودهاي شـیمیایی

وضعیت مواد آلی خاك در ایران هم زمان با رشد جمعیت، تقاضا براي غذا افزایش می یابد. پیش بینی میشـود تـا سال2050 جمعیت دنیا به بیش از9میلیارد نفر برسد. هم چنین بـر اسـاس گـزارش بانـ ک جهانی تا سال 2030 تقاضا براي غذا و گوشت به ترتیـب 50 و 85 درصـد افـزایش خواهـدداشت. و نیز بنا به بررسی ها بیش از 60 درصد مردم آسیا (به ویژه در جنوب و جنـوب غـرب ) و یک چهارم جمعیت افریقا از سوء تغذیه رنج می برند.

افزایش تولید غذا در واحد سطح، متناسب با افزایش جمعیت نبوده اسـت . اراضـی قابل کشت از سال 1960و به تبع آن تولید دانه (اساساً غذا) سـیر نزولـی داشـته اسـت . در همین حال اراضی زیر کشت تحت فشار زیادي هستند. FAO گـزارش مـی کنـد کـه 7/99 درصد غذاي انسان (کالري) از محیط خاکی و 3/0 درصد آن از اکوسیستم هاي آبی بدسـت می آید. از کل 13 میلیارد هکتار اراضی جهـان، خـاك هـاي زراعـی 11 درصـد، مراتـع 27 درصد، جنگل 32 درصد و اراضی شهري 9 درصد آن را تشکیل میدهد. بقیه خاك هـا (21 درصد) به دلیل عدم حاصلخیزي خـاك، عمـق کـم، شـیب زیـاد، عوامـل آب و هـوایی و ... مناسب نیستند

در سال1960 ،وقتی که جمعیت دنیا فقط 3 میلیارد نفر بـود، تقریبـا 5/0 هکتـار اراضی قابل کشت قابل دسترس بود. این 5/0 هکتـار حـداقل زمـین لازم بـراي تولیـد یـک غذاي مغذي، سالم و متنوع است. اما هم زمان با افزایش جمعیت و گسترش فعالیـت هـاي انسانی نظیر احداث ساختمان و جاده سازي به تدریح از سطح اراضـی قابـل کشـت کاسـته شد. در سطح جهان، امروزه متوسط اراضی قابل کشت 23/0 هکتار است. در امریکا ، چین ، هند و ایران این میزان به ترتیب براي هر نفر 4/0 ، 08/0 ، 1/0 و 2/0 هکتار اسـت (بانـک جهانی،2008 .( بنابراین، به نظر می رسد تنها راه تأمین غذا براي این جمعیت رو به رشـد، افزایش عملکرد در واحد سطح باشد.

یکی از راه هاي افزایش عملکرد، بهبود خواص تغذیه اي و فیزیکی خاك مـزارع بـا افزودن ماده آلی به خاك میباشد. مقدار ماده آلی (کربن آلی) در خاكهاي کشـور بـه جـز شمال، بسیار ناچیز بوده (کمتر از یک درصد) و با مقدار بهینه آن (سه درصد) فاصله زیادي دارد.با مصرف روزافزون کودهاي شـیمیایی و عـدم برگشـت بقایـاي گیـاهی بـه خاك و حتی سوزاندن آنها، سالیانه از مقـدار مـاده آلـی نـاچیز خـاك هـاي ایـران کاسـته میشود و خاك به کلوخه هایی غیر قابل نفوذ و غیر قابـل برگشـت در مـی آیـد . در چنـین شرایط استفاده از شیوه اي مدیریتی مناسب با هر منطقه آب و هوایی می تواند در به اجـراء در آوردن اهداف مورد نظر تسریع به عمل آورد. با توجه به اینکه ماده آلـی قلـب کشـاورزيپایدار است، ضرورت افزایش تدریجی میزان ماده آلـی خـاك هـا ي کشـور بـیش از پـیش احساس میشود. از این رو وزارت جهاد کشـاورزي در نظـر دارد طبـق مفـاد برنامـه پـنجم توسعه با استفاده از کلیه منابع مواد آلی و هم چنین بهبـود مـدیریت کشـت و کـار، میـزان ماده آلی خاك را افزایش دهد تا تولیدات کشاورزي پایدار گردد و خاك قدرت باروري خـود را حفظ کند.

مدیریت ماده آلی از دیدگاه حاصلخیزي خاك

 با توجه به نقش حاصلخیزي خاك و ماده آلی به عنوان اجزاء حیاتی سیستم هاي تولیدتاثیر ماده آلی بر حاصلخیزي خـاك مـورد اشـاره قرار می گیرد. وجود ماده آلی علاوه بر اینکه نشان دهنده سلامت و کیفیت خاك است، شـاخص مناسبی براي باروري خاك به شمار می رود کـه حاصـل بـرهمکنش فرآینـدهاي فیزیکـی، شیمیایی و زیستی است. ماده آلی بـا بهبـود شـرایط خاکدانـه سـازي، وضـعیت تخلخـل و نفوذپذیري خاك را بهبود می بخشد. در حالتی که خاك فشرده و داراي نفوذپـذیري کمـی باشد، تجمع دي اکسید کربن پیرامون ریشه افزایش یافته و این امر علاوه بـر اینکـه سـبب خفگی ریشه میشود، از جذب عناصر غذایی که نیاز به انرژي متابولیک دارنـد ممانعـت بـهعمل می آورد. هم چنین مواد آلـی بـه علـت داشـتن گـروه هـاي عامـل مختلـف از جملـه کربوکسیلی، فنلی و هیدروکسی ظرفیت تبادل کاتیونی خاك را افـزایش داده و سـبب مـی گردد که عناصر غذایی در خاك بهتر نگهداري شوند و گیاه دسترسـی بیشـتري بـه آن هـا داشته باشد. از طرف دیگر مواد آلی در اثر معدنی شدن مقدار قابل توجهی از عناصر غـذایی پرمصرف و کم مصرف را در خاك آزاد نموده و به تغذیه متعادل گیاه کمک زیادي میکنـد . در یک خاك حاصلخیز میلیون ها موجود زنده از جمله قارچ ها، باکتري ها و اکتینومیسـت ها و ... زندگی می کنند. این موجودات نقش مهمی در تجزیه و تخریب مـواد آلـی خـاك و معدنی شدن آن دارند. با ادامه فرآیند معدنی شدن ترکیبـات پایـدارتر مـواد آلـی در خـاك تجمع می یابند. این مواد به نام عمومی هوموس شناخته میشوند. در یک خاك فاقـد و یـا مقدار کم ماده آلی جمعیت میکروبی به شـدت کـاهش یافتـه و جـذب بسـیاري از عناصـر غذایی که قابلیت آن ها براي گیاه وابسته به اکسیداسـیون زیسـتی (بیولـوژیکی ) در خـاك میباشد، مختل می گردد. امروزه توجه ویژه اي به ساماندهی تلفیقی گیاهمعطوف شده است که در آن اسـتفاده از منـابع آلـی و زیسـتی بـه همـراه کـاربرد بهینـه کودهـاي شیمیایی مورد نظر بوده و منجر به بهبود و حفظ حاصلخیزي خـاك مـی شـود. آینـده ثبـات در تولیـد محصـول بـه شـدت وابسته به بهبود شرایط حاصلخیزي خاك از طریق اعمـال مـدیریت هـاي مبتنـی بـر روش هاي بی خطر از نظر محیطی خواهد بود.

منابع مواد آلی در کشور

منابع مواد آلـی در ایـران تنـوع زیـادي دار د و شـامل، بقایـاي گیـاهی حاصـل از فعالیتهاي زراعی، کودهاي دامی و مرغی، گیاهان پوششی (کودهاي سبز)، مواد حاصـل از زباله هاي شهري پس از بازیافت آن ها، کمپوست حاصل از باگاس نیشکر، بقایـاي گیـاهی، ضایعات کشت و صنعت هاي تولید قارچ خوراکی، کارخانجات دخانیـات و چـاي خشـک کنـی، ضایعات کارخانجات قند و فاضلاب شهري و نیز سایر موارد مشابه است.

عوامل موثر بر میزان ماده آلی خاك

1 –وقوع فرسایش باعث از بین رفتن ماده آلی میشود. ذرات خـاك در لایـه سـطحی داراي بیش ترین ماده آلی هستند که در اثر فرسایش آبی و بادي از بین می روند.

2 -ریز جانداران خاك، ماده آلی را بـراي تـأمین انـرژي و عناصـر غـذایی مـورد نیـاز مـورد استفاده قرار می دهند.

3 -دما، با افزایش دما شدت تجزیه ماده آلی به صورت پیوسته زیاد میشود ( از 4 تا حداقل 40 درجه سانتی گراد).

4 -هوا، هر چه شرایط تهویه اي فراهم تر باشد شدت تجزیه بیش تر خواهد بود.

5 -آب، هر چه آب بیش تر باشد، اکسیژن کمتر، در نتیجه شدت تجزیه کمتر است.

6 -زیاد بودن نیتروژن قابل دسترس و نیز بعضی از سموم باعـث تشـدید فعالیـت میکروبـی خاك و به تبع آن تشدید تجزیه مـاده آلـی مـی شـودبنـابراین، چنانچه میزان تجزیه ماده آلی از میزان ورودي ماده آلی به خاك کمتر باشد، ماده آلی سیر نزولی خواهد داشت و برعکس، وضعیت ثبات زمانی است که شدت تجزیـه بـا میـزان مـاده آلی ورودي یکسان باشد. هم تجزیـه و هـم ورود مـاده آلـی شـدیداً متـاثر از فعالیـت هـاي مدیریتی هستند.

عملیات کاهش دهنده ماده آلی خاك

 1-با تأکید بر این نکته که بزرگ ترین و سهل الوصول ترین منبـع مـاده آلـی خـاك، بقایاي برگشتی به خاك است -عملیاتی که منجر به کاهش تولید ماده گیاهی (بیوماس گیاهی) میشود.

1-1 -استفاده از ارقامی با شاخص برداشت بالا. یکی از نتایج انقلاب سبز استفاده از گیاهان با عملکرد بالا، به جاي گیاهـان بـومی بود. این گیاهان اغلب عملکرد دانه بالا ولی کاه کمتري دارند. این امـر از نظـر تولیـد خـوب است اما از نظر ماده آلی و حفاظت خاك مناسب نیست.

2-1 -استفاده از گیاهان با طول دوره رویشی کوتاه.

3-1 -استفاده از سیستم تک کشتی به حاي سیستم چند کشتی. در سیسـتم تـک کشـتی تنوع زیستی کم میشود. در این سیستم حتی اگر از گیاهان علوفه ي که ریشـه ي آنهـا بـه خـوبی در خـاك نفوذ میکند، استفاده شود، با این وجود ترشحات ریشه ي آنها فقط تعداد کمی از گونههاي میکروبی را به دور ریشه جمع میکند. در این شرایط تنوع صیادها کم مـی شـود و فرصـتی براي ازدیاد گونه هاي بیماريزا فراهم میشود که به گیاه آسیب می رسانند.

4-1 -استفاده از آیش بدون پوشش، به ویژه در تابستان.

2 -کاهش در تأمین ماده آلی خاك

1 -2 -سوزاندن بقایاي محصول ( به عنوان بزرگترین منبع تأمین کننده ماده آلـی خـاك )، جنگل ها و مراتع.

2-2 - چراي بیش از حد.

3-2 - برداشت بقایاي محصول به منظور استفاده در سایر امور.

3 -افزایش تجزیه ماده آلی

1-3 - خاك ورزي عملیات خاك ورزي مرسوم یکی از مهم ترین عوامل کاهش دهنده سطح ماده الی خاك است. تجزیه ماده آلی و آزاد سازي کـربن، فرآینـدي هـوازي اسـت . اکسـیژن در ایـن فرآیند باعث تشدید فعالیت میکروب ها که ماده آلی را مورد تغذیه قرار می دهند، میشـود . به عبارت دیگر، با هر بار خاك ورزي تماس بقایاي گیاهی با میکـروب هـا زیـاد مـی شـود و تهویه نیز افزایش می یابد (نسبت اکسیژن به دي اکسید کربن زیاد میشود). در این شرایط شدت تجزیه سریع تر شده که نتیجه اش تشکیل هوموس با پایداري کمتر و نیز آزاد سازي دي اکسید کربن به اتمسفر است. اما چنانچه بقایاي گیاهی در سطح خاك باقی بماننـد (بـا تعییر سیستم از خاك ورزي مرسوم به کم خاك ورزي و یا بی خاك ورزي)، تماس بقایـا بـا میکروب ها کمتر، بنابراین تجزیه نیز کندتر صورت می گیرد (نسبت دي اکسـید کـربن بـه اکسیژن بیش تر است). در این حالت هوموس پایدار تشکیل میشود.

3-2زهکشی در مقایسه با خاكهاي خوب تهویه شده ، در خاكهایی که اکسیژن وجود ندارد و یا کم است، تجزیه ماده آلی آهسته تر است.

3-3 -نیتروژن زیاد نیتروژن زیاد باعث تشدید فعالیت میکروبها به خصوص وقتی که نسبت کربن به نیتروژن ماده آلی بالا است، میشـود و در نتیجـه سـرعت تجزیـه مـاده آلـی بـالا مـی رود

عملیات افزایش دهنده ماده آلی خاك

1 -افزایش تولید ماده گیاهی از طریق آبیاري

1-1 مقدار آب قابل استفاده براي رشد گیاه اولـین عامـل کنتـرل کننـده تولیـد مـاده گیاهی است.

2-1 - کوددهی کافی و متعادل باعث افزایش تولید بیوماس گیاهی میشود.

3-1 - استفاده از گیاهان پوششی فوائد این اقدام عبارتست از: جلوگیري از فرسایش خـاك بـا پوشـش دادن سـطح خاك، اضافه کردن مواد گیاهی با خاك، بعضـی از آنهـا نظیـر چـاودار از شستشـوي عناصر غذایی از طریق پیوند زدن آنها به هم، جلوگیري میکند، تعداي از آنهـا مثـل لگـوم ها، منجر به تثبیت نیتروژن براي گیاه بعدي میشود، بیشتر آنها محلی براي تجمع حشرات و دیگر موجودات مفید هستند، تعدیل کننده درجه حرارت خاك است که از این طریـق بـر فعالیت ریز جانداران خاك اثر می گذارد. طیفی از گیاهان دانهاي، لگوم و محصـولات روغنـی مـی تواننـد بـه عنـوان گیـاه پوششی عمل کنند. در یک تناوب لازم است که شـروع آن، یـک گیـاه پوششـی باشـد کـه سطح خاك را بپوشاند و بعد با اضافه شدن بقایـاي آن بـه خـاك چـون نسـبت کـربن بـه نیتروژن بالایی دارد، عمل تجزیه به آهستگی صورت می گیرد و هم به دلیل سیستم ریشـه دهی متراکمی که دارند، در بهبود سـریع سـاختمان خـاك در تنـاوب موثرنـد ( در ایـن مرحلـه غلات مناسب هستند). در سال بعد، می توان لگـوم را وارد تنـاوب نمـود . لگـوم هـا، نیتـروژن را تثبیت و به دلیل پایین بودن نسبت کربن به نیتروژن، سریع تجزیه مـی شـوند . بعـد از ثبـات در سیستم در این حال می توان از گیاهان پوششی که صرفه ي اقتصادي دارند، استفاده نمود.

4-1 تنوع در سیستم تناوبی( استفاده از سیستم تناوبی با بیوماس بالا)

5-1 -استفاده از تراکم مناسب گیاهی هنگام کشت

6-1 -معرفی گیاهانی که بیوماس بیش تري تولید می کنند

7-1 -ایجاد جنگل، کشت تلفیقی گیاهان چوبی چند ساله (درختان، درختچه ها و نخل ها و ... ) با گیاهان یکساله که این سیستم کشت موسوم به Agroforestry است.

8-1-محدودیت در چراي دام

2 -افزایش در تأمین ماده آلی خاك

1-2 - جلوگیري از آتش زدن بقایا، به عنوان بزرگترین منبع تأمین کننده ماده آلی خاك

2-2 - کنترل آفات و جوندگان

3-2 -استفاده از منابع مختلف ماده آلی نظیر کود دامی کودهاي دامی بهتر است قبل از مصرف پوسیده باشد تا نسبت کـربن بـه نیتـروژن کاهش یابد. زیرا اگر نسبت مذکور بالا باشند به طور موقت نیتروژن غیر متحرك مـی شـود . با این تأکید که، نقش کود حیوانی بیشتر تغذیه اي میباشد.

4-2 -استفاده از کمپوست نقش کمپوست بیشتر در اثر گذاري بر خصوصیات فیزیکـی خـاك اسـت . فرآینـد موفقیت کمپوست سازي بستگی به قابلیت دسترسی کافی به مواد آلی، آب، کود حیـوانی و کارگر ارزان دارد.

5-2 -کاهش شدت تجزیه ماده آلی (از طریق حذف یا کاهش عملیات خاك ورزي و استفاده از گیاهان پوششی). به طور خلاصه مجموع اقدامات در این زمینه عبارتند از رعایت تنـاوب زراعـی بـا توانایی تولید مـاده گیـاهی بـالا و البتـه متنـوع، اسـتفاده از گیاهـان پوششـی، اسـتفاده از روشهاي کـم خـاك ورزي و یـا بـی خـاك ورزي و کنتـرل چـراي دام.

نتیجه گیري ·مقدارماده آلی خاك بستگی به تعادل بین ورودي و تلفات مواد آلـی (از طریـق تجزیه و فرسایش) دارد، بنابراین ماده آلی خاصیت پویا ( یا دینامیک) در خاك دارد. ·اگر تلفات افزایش یابد و میزان ورودي ثابت بماند، ماده آلی خاك کاهش خواهد یافت. ·اگر میزان تلفات ثابت بماند و ورودي زیاد شود، ماده آلی خاك افزایش خواهد یافت. ·اما، افزایش و یا کاهش ماده آلی خاك به طور پیوسته نخواهد بود. وقتی که ورودي یـا تلفـات تغییر مییابند، مقدار ماده آلی نیز تغییر میکند و در نهایت به یک وضعیت ثابتی می رسد. ·بیشترین تغییر در ماده آلی خاك در جزء فعال ماده آلی خاك رخ میدهد . ·بیشتر خصوصیات کیفی خاك ناشی از جزء فعال ماده آلی خاك است. ·بنابراین حفظ و یا افزایش جزء فعال ماده آلی خـاك ( از طریـق جلـوگیري یـا تخفیـف عوامل کاهش دهنده ماده آلی خاك) بسیار مهم تر از افزایش کل ماده آلی خاك است.

نکته 1 - شایان ذکر است که از بین عملیاتی که منجر به افزایش ماده آلی خاك میشـود، افزایش تولید ماده گیـاهی در مرحلـه ي اول اهمیـت وافـزایش تـأمین مـاده آ لـی خـاك و اقداماتی که منجر به کاهش تجزیه ماده آلی میشود در درجه دوم قرار دارند.

نکته 2 -اعمال راه حل هایی که متکی به صرفاً یک راهکـار باشـد، در مـدیریت مـاده آلـی مثمر ثمر نیست. مثلا استفاده تنها از کود حیوانی بر ماده آلـی اثـر نـاچیزي دارد . بنـابراین بایستی مجموعه اي از اقدامات مدیریتی مورد استفاده قرار گیرند تا در وضـعیت مـاده آلـی خاك بهبودي حاصل گردد.

نکته 3 -حفظ و یا افزایش ماده آلی خاك به ویـژه در منـاطق گـرم و خشـک ( بـه دلیـل گرماي زیاد) و نیز در خاك شنی (به دلیل تهویه بالا) بـه واسـطه ي فرآینـد بـالاي تجزیـه بسیار مشکل استبنابراین براي رسیدن به سطح مـورد نظـر به یک سلسله اقدامات مداوم که پیش تر اشاره شد، نیاز است.

نکته 4 -باید در نظر داشت که افزایش ماده آلی خاك با لحـاظ کـردن تمهیـدات لازم بـه کندي صورت می گیرد، زیرا تقریبا 75 درصد از ماده کربنی اضافه شده به خاك به منظـور تأمین انرژي مورد استفاده ریزجانداران خاك قرارگرفتـه و بـه صـورت دي اکسـید کـربن از خاك خارج میشود. مابقی جزئی از ساختمان سلول میکروبی شده و یا به عنوان مـاده آلـی خاك باقی می ماند. در مجموع میتوان گفت که اعمال مدیریت صحیح ( یعنی کاهش خـاك ورز ي، استفاده ازگیاهان پوششی، تناوب با تولید ماده گیاهی بالا و چراي توصیه شده، افزودن مواد آلی به خاك از منابع مختلف) افزایش کیفیت خاك (ماده آلی خاك، ریز جانداران خـاك، ظرفیت نگهداري آب و نفوذپذیري) را سبب میشود که این امر بـه نوبـه خـود، بـاروري و افزایش کیفیت آب و هوا (آلاینده هاي کمتر، غبـار کمتـر، رسـوب کمتـر و مقاومـت بـه خشکی و بیماري بیشتر) را به دنبال دارد.

نویسندگان:

کامران میرزاشاهی

کامبیز بازرگان